Ładowanie…

Wieloaspektowość statusu rzecznika patentowego w postępowaniu cywilnym

 

Ogólny zarys instytucji prawnej rzecznika patentowego

Rzecznik patentowy to osoba o nieskazitelnym charakterze, wpisana na listę rzeczników patentowych po złożeniu ślubowania, mająca obywatelstwo państwa członkowskiego (włada językiem polskim w stopniu niezbędnym do wykonywania zawodu na terytoriom Rzeczypospolitej Polskiej), korzystająca z praw publicznych, mająca pełną zdolność do czynności prawnych, legitymująca się tytułem magistra studiów technicznych lub prawniczych po odbytej aplikacji rzecznikowskiej.

Zawód rzecznika patentowego łączy pasję badacza, skrupulatność prawnika, daje też dostęp do fascynujących obszarów nauki i biznesu. Świadczenie usług rzecznika patentowego wymaga bowiem szerokiej wiedzy technicznej, prawniczej, językowej oraz specyficznego doświadczenia w formułowaniu dokumentacji zgłoszeniowej dla poszczególnych przedmiotów własności przemysłowej, którą składa się w Urzędzie Patentowym lub uprawnionym do udzielania praw wyłącznych organie międzynarodowym. O fachowości rzecznika patentowego decyduje więc nie tylko wyższe wykształcenie w jednej określonej dziedzinie, lecz specjalistyczne, wielostronne przygotowanie do zawodu. Wychodzi ono daleko poza zakres wykształcenia na poszczególnych kierunkach studiów.

Niemniej, rzecznicy patentowi stanowią w Polsce nieliczną grupę zawodową i niewiele osób wie o istnieniu takiego zajęcia. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że aktualnie na listę rzeczników patentowych wpisanych jest 3.493 osób (vide: https://grab.uprp.pl/RzecznicyPatentowi/Strony%20witryny/Wyszukiwanie%20rzecznika%20patentowego.aspx), ale ocenia się, iż faktycznie wykonujących zawód jest kilkaset. Według danych Polskiej Izby Rzeczników Patentowych w 2015 r. uprawnienia do czynnego wykonywania zawodu posiadało jedynie 898 osób (w tym 453 mężczyzn i 445 kobiet). Ponadto jedna trzecia tej grupy zawodowej jest w wieku emerytalnym lub tuż przed emeryturą. Niepokojące jest również to, że liczba rzeczników w naszym kraju systematycznie spada [Raport „Rzecznik patentowy – zawód dla twórczych” opracowany przez Fundację JWP w 2016][1].

Tymczasem we współczesnym świecie opartym na wiedzy i innowacjach rzecznik patentowy jest niezastąpiony. Kiedy mowa o rozwoju polskiej gospodarki słowo „innowacja” odmieniane jest przez wszystkie przypadki. Ze środków krajowych oraz funduszy europejskich wspierane są start-upy, dofinansowywane badania naukowe czy budowa parków technologicznych. By jednak wypracowane rozwiązania i innowacyjne produkty mogły przynieść korzyści polskim twórcom i firmom, od samego początku, od momentu zakiełkowania pomysłu w głowie naukowca lub przedsiębiorcy trzeba je objąć odpowiednią ochroną prawa własności przemysłowej i wsparciem rzecznika patentowego. Bardzo ważne jest zatem zwiększenie liczby doskonale wykształconych i przygotowanych do wykonywania zawodu specjalistów z zakresu ochrony własności przemysłowej, czyli krajowych i europejskich rzeczników patentowych, którzy będą w stanie służyć pomocą polskim przedsiębiorcom i wynalazcom świadcząc usługi na poziomie porównywalnym do ich odpowiedników w innych krajach Unii Europejskiej.

Zawód rzecznika patentowego polega na świadczeniu pomocy w sprawach własności przemysłowej dotyczących ochrony prawnej m. in. wynalazków, wzorów użytkowych, znaków towarowych i wzorów przemysłowych. W wielu krajach europejskich rzecznicy specjalizują się albo w ochronie patentów, albo znaków towarowych i wzorów przemysłowych. Ma to swoje odzwierciedlenie w angielskim nazewnictwie, rozróżniającym „patent attorney” i „trademark attorney”.

W Polsce rzecznik patentowy ma prawo zajmować się wszystkimi rodzajami praw własności przemysłowej. W praktyce jednak rozwiązaniami technicznymi zajmują się głównie rzecznicy patentowi mający wykształcenie w zakresie nauk ścisłych. Według przepisów prawa rozwiązanie techniczne może zostać opatentowane jeżeli jest nowe, czyli nie stanowi części istniejącego stanu techniki, jest nieoczywiste, a także nadaje się do przemysłowego zastosowania. W prawidłowej ocenie tych kryteriów pomaga właśnie rzecznik patentowy. Do niego należy ponadto takie sformułowanie dokumentów, by spełniały wymogi określone obowiązującymi przepisami prawa, a także zmniejszyć prawdopodobieństwo naruszenia cudzego, chronionego patentu.

Nieco inna jest specyfika spraw dotyczących rejestracji znaków towarowych i wzorów przemysłowych. Są one silnie związane z wizerunkiem firm i ich produktów, mają niebagatelne znaczenie marketingowe, dlatego niezwykle istotne jest, by rzecznik patentowy oferował przedsiębiorcy doradztwo nie tylko prawne, ale i strategiczne, wykazując się rozumieniem zasad prowadzenia biznesu.

Rzecznicy patentowi asystują w postępowaniach zgłoszeniowych i sporach przed urzędami patentowymi. W sądach toczą się z kolei z ich udziałem sprawy o naruszenie patentów, wzorów użytkowych, znaków towarowych i wzorów przemysłowych. W Polsce rzecznicy patentowi mają prawo reprezentować swoich klientów przed sądami administracyjnymi oraz powszechnymi, w tym również przed Sądem Najwyższym.

 

Rzecznik patentowy jako pełnomocnik procesowy

Pozycję procesową rzeczników patentowych określają stricte przepisy ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (Dz.U.2017.1314 ze zm.). Artykuł 87 § 1 k.p.c., wedle którego pełnomocnikiem procesowym – tzw. zawodowym – w sprawach własności przemysłowej może być rzecznik patentowy, nie stanowi bowiem samodzielnej podstawy określenia spraw, w których rzecznik patentowy może być pełnomocnikiem procesowym w postępowaniu cywilnym (por. np. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1997 r., sygn. akt III CZP 116/96, publ. OSNC 1997, Nr 2, poz. 13).

Zgodnie z przepisem art. 9 ustawy o rzecznikach patentowych rzecznik patentowy jest pełnomocnikiem w postępowaniu przed Urzędem Patentowym, sądami i organami orzekającymi w sprawach własności przemysłowej. Nie może on jednak występować w charakterze pełnomocnika w postępowaniu karnym i postępowaniu karnym skarbowym. Zakres czynności, do których wykonywania jest uprawniony rzecznik patentowy, jest istotny, ponieważ ma on wpływ na granice przysługującej przedstawicielom tej profesji wolności wypowiedzi. Rzecznik patentowy będzie bowiem korzystał z immunitetu rzecznikowskiego przy wykonywaniu czynności zawodowych.

Własność przemysłowa jako kategoria wyodrębniona z obszernego katalogu praw na dobrach niematerialnych i odróżniana od własności intelektualnej[2] zawdzięcza nazwę i oznaczenie zakresu przedmiotowego Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej, przez którą rozumie się Akt sztokholmski zmieniający Konwencję paryską o ochronie własności przemysłowej z dnia 20 marca 1883 r. (Dz. U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51). Według art. 1 ust. 2 tego Aktu, przedmiotem ochrony własności przemysłowej są „patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki usługowe, nazwa handlowa i oznaczenia pochodzenia lub nazwy pochodzenia, jak również zwalczanie nieuczciwej konkurencji”. Własność przemysłowa na gruncie tego Aktu rozumiana jest przy tym w najszerszym znaczeniu, tj. stosuje się ją nie tylko do przemysłu i handlu w ścisłym znaczeniu, ale również do przemysłów rolnych i wydobywczych oraz do wszystkich produktów wytworzonych lub naturalnych, jak na przykład: win, nasion, liści tytoniu, owoców, zwierząt, minerałów, wód mineralnych, piwa, kwiatów, mąki (art. 1 ust. 3).

Mówiąc najogólniej, własność przemysłowa jest pojęciem zbiorczym stanowiącym kategorią interdyscyplinarną wydzieloną ze zbioru praw na dobrach niematerialnych. Obejmuje ona grupę praw do dóbr niematerialnych, które realizują się w szeroko rozumianym przemyśle, w gospodarce, bez względu na to, czy dobra te są wynikiem twórczego wysiłku umysłu ludzkiego, czy tylko oznaczeniami będącymi nośnikami określonych informacji przydatnych w działalności gospodarczej (wynalazki, wzory użytkowe i przemysłowe, topografia układów scalonych, znaki towarowe, nazwy handlowe, oznaczenia geograficzne itp.). Nieodłącznym elementem prawa własności przemysłowej jest także prawo do zwalczania nieuczciwej konkurencji (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r., III CSK 337/07, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 34), co zresztą obecnie wynika wprost z dyspozycji art. 2 ust. 1 pkt 1) ustawy o rzecznikach patentowych.

Nadto, prawo wykonywania funkcji zawodowego pełnomocnika procesowego – w ściśle określonych sprawach – zostało przyznane rzecznikom patentowym na podstawie przepisów ustawy z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz.U.2017.776, tekst jedn.). Zgodnie z art. 236 prawa własności przemysłowej, pełnomocnikiem strony w postępowaniu przed Urzędem Patentowym w sprawach związanych z dokonywaniem i rozpatrywaniem zgłoszeń oraz utrzymywaniem ochrony wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych może być tylko rzecznik patentowy (z wyjątkami określonymi w ust. 2 oraz 3 tego artykułu). Warto zaznaczyć w tym miejscu, że na tle wskazanego przepisu w praktyce powstały wątpliwości, czy również w postępowaniu spornym jedynie rzecznik patentowy ma prawo do reprezentacji strony. Wątpliwości te rozwiał Naczelny Sąd Administracyjny (wyrok z 15 maja 2007 r., sygn. II GSK 361/2006, publ. LexisNexis nr 4367223), który wprost wskazał, że ograniczenia z omawianego przepisu nie mają zastosowania do spraw rozstrzyganych w postępowaniu spornym, ponieważ regulacja ta dotyczy wyłącznie postępowania zgłoszeniowego i rejestrowego. Zarówno więc radca prawny, jak i adwokat mają prawo do reprezentowania strony w postępowaniu spornym.

Na podstawie przepisów powołanych ustaw rzecznik patentowy może być pełnomocnikiem w sprawach własności przemysłowej, obejmujących wszelkie kwestie prawne dotyczące własności intelektualnej (prawo autorskie, patenty, wzory użytkowe, wzory przemysłowe oraz znaki towarowe), jak i prawa konkurencji (zwalczanie nieuczciwej konkurencji oraz prawo antymonopolowe). Przesądził o tym Sąd Najwyższych w dwóch – doniosłych pod tym względem – orzeczeniach, tj. uchwale z dnia 26 lipca 2017 r., sygn. akt III CZP 26/17 (publ. OSNC 2018/4/37, LEX nr 2327890), dotyczącej możliwości występowania rzecznika patentowego w charakterze pełnomocnika w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest roszczenie dotyczące naruszenia majątkowych praw autorskich oraz w uchwale z dnia 13 marca 2008 r., sygn. akt III CSK 337/07 (publ. OSNC-ZD 2009/2/34), dotyczącej możliwości występowania rzecznika patentowego w charakterze pełnomocnika w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest roszczenie dotyczące każdego czynu nieuczciwej konkurencji.

 

Rzecznik patentowy jako biegły sądowy

Status biegłego w polskim systemie prawa określić można mianem pomocnika sądu, który powołany postanowieniem organu procesowego, na jego rzecz i w wyznaczonym przez niego zakresie, wykonuje czynności, których efektem jest opinia – dowód w sprawie. W kontynentalnym systemie prawa regułą jest powoływanie biegłych przez sądy, ale w niektórych państwach Unii Europejskiej, np. w Hiszpanii biegły jest w istocie podmiotem gospodarczym świadczącym usługi polegające na wydawaniu opinii na zlecenie organu procesowego, a także innych uczestników postępowania, gdyż prawo dopuszcza dowody z opinii prywatnych. Z kolei w systemie anglosaskim biegły ma status „uczonego świadka”, zazwyczaj powoływanego przez strony (zleceniodawcę) i na ich koszt, który składa ustne zeznania (nie opinię) przed sądem [Twinning Light Project: “Strengthening the Polish Justice System”, Twinning Reference Number: PL/06/IB/JH/02/TL, analiza porównawcza].

Biegły to rola procesowa – każda osoba posiadająca specjalistyczną wiedzę, instytucja naukowa (instytut naukowo-badawczy) lub specjalistyczna, może zostać powołana przez sąd lub inny organ procesowy do wydania opinii w danej sprawie. W szczególności w charakterze biegłego powołany może być biegły sądowy, ustanowiony i wpisany na listę biegłych przez prezesa sądu okręgowego. Z raportu Najwyższej Izby Kontroli obejmującego informację o wynikach kontroli „Funkcjonowanie biegłych w wymiarze sprawiedliwości” (KPB-4114-001-00/2014, Nr ewid. 165/2015/I/14/006/KPB) wynika, że w 2014 r. liczba biegłych sądowych szacowana była przez Ministra Sprawiedliwości na ok. 15 tysięcy osób. Najwyższa Izba Kontroli oceniła przy tym, że obowiązujący model funkcjonowania biegłych nie gwarantuje powoływania w postępowaniach sądowych i przygotowawczych osób, które zapewniają wydawanie prawidłowych merytorycznie, rzetelnych i terminowych opinii. W szczególności nie zapewnia on odpowiedniego procesu weryfikacji kompetencji kandydatów na biegłych sądowych, jak również umożliwia powoływanie jako biegłych osób niedających rękojmi należytego wykonywania czynności biegłego. Powyższe miało negatywny wpływ na sprawność prowadzonych postępowań sądowych i przygotowawczych, a tym samym na realizację prawa obywateli do rzetelnego procesu, w rozsądnym terminie.

Zaakcentować należy w związku z powyższym, że według aktualnych danych opublikowanych na oficjalnej stronie Polskiej Izby Rzeczników Patentowych obecnie tylko 28 rzeczników patentowych pełni funkcję biegłego sądowego, co w żadnej mierze nie przyczynia się do zwiększenia ich roli w wymiarze sprawiedliwości, ani też do przyspieszenia postępowania sądowego. Istota tego problemu być może sprowadza się do tego, że przedmiotem ich opinii w zdecydowanej większości jest ocena normatywna regulacji obejmujących materię własności przemysłowej. Niemniej, niewątpliwie pożądane są zmiany w tym kierunku, by jak najwięcej rzeczników patentowych mogło być zaangażowanych w rozwiązywanie sporów z zakresu własności przemysłowej w omawianym charakterze z racji posiadania przez nich specjalistycznej wiedzy w tym zakresie zwłaszcza, iż spraw obejmujących tę materię jest coraz więcej. Nowe regulacje w tym obszarze mogłyby, dla przykładu, dotyczyć również wprowadzenia do krajowego porządku prawnego instytucji polegającej na możliwości zwrócenia się do Polskiej Izby Rzeczników Patentowych o wydanie istotnego poglądu w sprawach skomplikowanych bądź precedensowych w celu ujednolicenia linii orzeczniczej.

 

Rzecznik patentowy jako mediator

Uniwersalną i podstawową potrzebą w ramach systemu prawa i wymiaru sprawiedliwości jest potrzeba godzenia. Ugodowe rozwiązywanie rozmaitych sporów i konfliktów – z udziałem bezstronnego i neutralnego, profesjonalnego pośrednika, jakim powinien być mediator – to istota mediacji i uzasadnienie wzrastającego zainteresowania nią we współczesnych społeczeństwach i prawodawstwach.

Mediacja jako fenomen społeczny i szczególny rodzaj działalności człowieka nie daje się jednak łatwo uchwycić w ramy definicyjne. Próby sformułowania powszechnie akceptowanej i poprawnej metodologicznie definicji mediacji napotykają rozmaite trudności. Są one związane m.in. z wielością i różnorodnością rodzajów mediacji i technik mediacyjnych, a także oczekiwań co do celów i funkcji, które mediacja powinna spełniać. Problemy z odpowiedzią na pytanie, czym jest mediacja, dotyczą m.in. określenia roli mediatora, a w szczególności tego, jaki może być jego udział w osiągnięciu ugody, dopuszczalności prowadzenia mediacji w sądzie lub w bezpośrednim związku z postępowaniem sądowym, ograniczania zasady pełnej dobrowolności mediacji itd.

W polskim prawie brak ustawowej definicji mediacji. Definicje takie występują za to w prawie obcym. Tytułem przykładu można podać, że ustawodawca austriacki odwołuje się do czterech elementów: zasad fachowości i neutralności mediatora, jego roli polegającej na wspieraniu w usystematyzowany sposób ukierunkowanej komunikacji między stronami oraz odpowiedzialności samych stron za rozwiązanie konfliktu. Normatywne ujęcia mediacji akcentują też często jej dobrowolną naturę i wymóg bezstronności mediatora. Wreszcie spotyka się przepisy, które określając istotę mediacji, uwydatniają szeroki zakres możliwych technik mediacyjnych. Mediację ujmuje się np. jako wszelkie zgodne z prawem działania na rzecz doprowadzenia stron sporu do ugody oraz usunięcia, o ile to możliwe, rzeczywistej przyczyny konfliktu między nimi, tak by zapobiec jego odradzaniu się w przyszłości [E. Gmurzyńska, R. Morek (red.), Mediacje. Teoria i praktyka, Wolters Kluwer, Warszawa 2018].

Od kilku lat ilość sporów powstałych na tle naruszeń praw własności przemysłowej wciąż rośnie, generując nie tylko koszty, ale także pochłaniając czas. Co więcej, czas niezbędny na rozstrzygnięcie sporu przez sąd jest czasem niepewności, czy poniesione koszty związane z promowaniem danego produktu lub rozwiązania nie będą kosztami poniesionymi na próżno, bez pożądanego efektu.

Rozwiązaniem jest mediacja, która może odegrać kluczową  rolę i doprowadzić do wypracowania w jej toku porozumienia pozwalającego na rozwiązanie konfliktu między stronami. Mediacja w sprawach własności przemysłowej obejmuje szerokie spektrum zagadnień: może dotyczyć naruszeń znaków towarowych, patentów, wzorów przemysłowych, wzorów użytkowych, oznaczeń geograficznych, nazw odmian roślin, domen internetowych, a także praw autorskich. Problem jednak w tym, że mediacje prowadzone przez specjalistów w tym zakresie – rzeczników patentowych są rzadkością. Dla przykładu, na listę stałych mediatorów Centrum Mediacji i Arbitrażu Konfederacji Lewiatan wpisani są jedynie dwaj rzecznicy patentowi. Być może słusznym rozwiązaniem w związku z tym jest propozycja Polskiej Izby Rzeczników Patentowych utworzenia specjalnych sądów własności przemysłowej, w ramach którego to rozwiązania mediacja mogłaby być obowiązkowa.

 

Wnioski

We wrześniu 2016 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przedstawiło na zlecenie Rady ds. Innowacyjności założenia „Białej Księgi Innowacji”[3]. Zaproponowane w jej ramach rozwiązania obejmują umożliwienie realizacji zadań rzecznika patentowego przez radców prawnych i adwokatów (co jednak zostało negatywnie zaopiniowane przez Polską Izbę Rzeczników Patentowych) z jednoczesną specjalizacją sądów, polegającą na dedykowaniu jednostce w zakresie spraw dotyczących ochrony własności przemysłowej, naruszenia patentów i wzorów użytkowych. Niewątpliwie jest, że brakuje w niej rozwiązań systemowych, mających na celu upowszechnienie zawodu rzecznika patentowego, który jest przecież nieodłącznym elementem gospodarki innowacyjnej. Należy mieć też na uwadze, że rola rzeczników patentowych w postępowaniu cywilnym będzie wzrastać i zyskać na znaczeniu z racji tego, iż posiadają oni wiadomości specjalne niezbędne do sprawnego rozstrzygnięcia sporu, które mogą wykorzystywać występując przed sądem zarówno w charakterze pełnomocnika procesowego, jak i biegłego sądowego bądź mediatora.

opracowała:
dr Aleksandra Nadolska
radca prawny
biegły sądowy przy Sądzie Okręgowym w Gdańsku

 

[1]Symptomatyczne jest nadto, że jednocześnie spada m.in. liczba wniosków składanych do UP dotyczących patentów na wynalazek (vide: https://www.granty-na-badania.com/2018/01/polska-na-15-miejscu-na-swiecie-pod.html#.Wyd5w4ouDIU).

[2]Sformułowanie „własność intelektualna” pojawia się w art. 2 pkt 8 Konwencji o ustanowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej z dnia 14 lipca 1967 r. i obejmuje: dzieła literackie, artystyczne i naukowe, interpretacje artystów interpretatorów oraz interpretacje do wykonań artystów wykonawców, do fonogramów i do programów radiowych i telewizyjnych, wynalazki we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej, odkrycia naukowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe i usługowe, jak również nazwy handlowe i oznaczenia handlowe, ochronę przed nieuczciwą konkurencją, a także wszelkie inne prawa dotyczące działalności intelektualnej w dziedzinie przemysłowej, naukowej, literackiej i artystycznej. W literaturze akcentuje się zasadę numerus clausus występującą w prawie własności intelektualnej. Ochronie nie podlegają wszystkie wytwory intelektu ludzkiego o charakterze niematerialnym, lecz jedynie te, które zostały expressis verbis wskazane przez ustawodawcę.

[3]W Białej Księdze Innowacji zostały zidentyfikowane rozwiązania legislacyjne i organizacyjne, które będą wykorzystane do przygotowania ustawy o innowacyjności, a także inne działania o charakterze średnio- i długoterminowym, ukierunkowane na podnoszenie innowacyjności polskiej gospodarki. Celem Białej Księgi Innowacji jest podjęcie działań na rzecz tworzenia otoczenia prawnego, instytucjonalnego i organizacyjnego, sprzyjającego procesom innowacyjnym. Realizacja działań przewidzianych w Białej Księdze Innowacji będzie się przyczyniać do osiągnięcia celów określonych w „Planie na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju” (Plan Morawieckiego), „Strategii na rzecz doskonałości naukowej, nowoczesnego szkolnictwa wyższego, partnerstwa z biznesem i społecznej odpowiedzialności nauki” (Strategii Gowina) oraz „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju” – w obszarze innowacyjności, w tym zwiększenia nakładów na badania i rozwój do poziomu 1,7% PKB w 2020 roku oraz utworzenia 1500 start-upów w okresie 7 lat.