SZACOWANIE WARTOŚCI NIEMATERIALNYCH I PRAWNYCH

Podejście do wyceny aktywa niematerialnego wymaga poprzedzenia wykonaniem analizy cen transferowych oraz ich umocowaniem prawnym. Ustalenie wartości aktywa niematerialnego posiada związek z jego wpływem na zdolność generowania zysku. Należy dokonać weryfikacji otoczenia prawnego, technologicznego i rynkowego. Podmioty nie będące właścicielami aktywa ponoszące koszty i ryzyka z ochroną oraz rozwojem mogą być uprawnione do otrzymania wynagrodzenia. W tym celu należy przeprowadzić analizę DEMPE w celu rozważenia korekt z badania rozwoju, utrzymania, ulepszenia, korzystania i ochrony.

Metodologia wyceny powinna uwzględniać otoczenie prawne i ceny transferowe. Międzynarodowy Standard Rachunkowości (38) definiuje składnik wartości niematerialnej jako możliwy do odtworzenia, niepieniężny składnik aktywów, bez postaci fizycznej.

Wartości niematerialne to:

– prawa autorskie

– wynalazki

– patenty

– technologie

– znaki towarowe

– znaki firmowe

– wzory użytkowe

– licencje

– programy komputerowe

– domeny internetowe

– bazy danych

– koszty prac rozwojowych

– wartość firmy

– kapitał ludzki

– inne

Charakterystyka powszechnych podejść do wyceny:

Podejście porównawcze (rynkowe) – oparte o porównywalne transakcje rynkowe. W praktyce WNiP rzadko są zbywalne oddzielnie od podmiotu i trudno jest odnaleźć stosowne do porównania.

Podejście kosztowe – szacowany jest koszt obecnej (aktualnej) wartości pieniądza niezbędny do ponownego wyprodukowania lub odtworzenia wycenianych składników.

Podejście dochodowe (rynkowe) – uwzględnia potencjał na przychody, wydatki, rentowność oraz nakłady inwestycyjne związane z używaniem wartości niematerialnych. Podejście to wytwarza wartość bieżącą lub skapitalizowaną przyszłych przepływów pieniężnych netto, przychodów lub oszczędzonych kosztów w okresie zużycia ekonomicznego. W podejściu dochodowym rozważa się uwzględnienie oszczędności podatkowych wynikających z amortyzacji aktywa.

Precyzyjnie dobrana metoda wyceny zapewnia pewność efektów pracy:

Metoda dochodowa – analiza rozwoju i potencjału do generowania dochodu w przyszłości.
Metoda porównawcza – oszacowanie wartości na podstawie wartości porównywalnych (np. wskaźników giełdowych i transakcji porównywalnych.
Metoda majątkowa – stosowanie metody skorygowanych aktywów netto lub metodę likwidacyjną.

WYCENA POJEDYŃCZYCH SKŁADNIKÓW

Może się odbywać przy zastosowaniu tych samych podstawowych technik wyceny co przy szacowaniu wartości całego podmiotu gospodarczego lub aktywów materialnych. Ze względu na wyodrębniony charakter i wybiórczy wpływ należy stosować bardziej degresywne procedury oraz dokumentowanie czynionych do uwzględnienia danych startowych.

Dla podejścia kosztowego – inwestor nie zapłaci za aktywa więcej od kosztu nabycia zadania o takiej samej użyteczności. Cena nowego składnika jest współmierna do ekonomicznej wartości dla wykorzystania swej sprawności. Koszt historyczny kumuluje cenę nabycia lub koszty wytworzenia, zmodyfikowany o amortyzację (niekoniecznie).

Odmianą podejścia kosztowego jest konieczność poniesienia wydatku na kupno lub odtworzenia identycznego dobra. Koszt nie jest najlepszym miernikiem, gdyż nie uwzględnia np. korzyści związanych z wycenianym zasobem, trendu rosnącego lub malejącego korzyści ekonomicznych, ryzyka z pobieraniem korzyści jak również efektu starzenia się zasobów, który powinien być zidentyfikowany, zmieniony i uwzględniony w pierwotnie oszacowanej wartości.

Dla podejścia porównawczego opartego na ekonomicznych zasadach konkurencji i równowagi. Na wolnym nieograniczonym rynku czynniki popytu i podaży wyznaczają cenę dobra do równowagi. Wykonanie analizy cen podobnych zasobów, które byłyby przedmiotem obrotu w niedawno przeszłym czasie. Podstawą jest cena porównywanie cen transakcyjnych przy uwzględnieniu korekt o czynniki różnorodności lub wpływu czasu. Trudnością należy nazwać brak aktywnego rynku. Występują również trudności z uzyskaniem informacji o warunkach przeprowadzanych transakcji.

Podstawowe wady to: utożsamianie wartości z ceną, a cena dotyczy jedynie kwoty transakcji dla stron w konkretnych warunkach i terminie.

Może również uwzględniać czynniki pozarynkowe zależne od stron, a tym samym odbiegać od oczekiwanej ceny rynkowej.

Dla podejścia dochodowego – oczekiwana wartość na podstawie dyskonta prognozy dochodów lub przepływów pieniężnych z uwzględnieniem:

określenia okresu ekonomicznej użyteczności,
prognozy przyszłych przepływów pieniężnych lub dochodów z zachowaniem stopnia niepewności,
alokację oczekiwanych dochodów na zasoby niematerialnej i materialne,
dyskontowanie przyszłych strumieni dochodów lub przepływów ze stopą dyskonta uwzględniającą koszt kapitału dla danego rodzaju zasobów, poziom ryzyka dla wartości niematerialnej, inflację i ewentualną stopę wzrostu dochodów dla analizowanych zasobów.

Przyjmując, iż metody dochodowe są najlepszym podejściem do wyceny, to wynikają one z wielu założeń, a w tym wyodrębnienia korzyści generowanych przez dany (wyceniany) środek niematerialny.

Współczesna gospodarka posiada niepewność, nieprzewidywalność i zmienność. Każda opcja strategiczna dodaje potencjalną wartość:

– możliwość zainwestowania,

– możliwość wdrożenia nowych rozwiązań,

– możliwość stworzenia strategicznych decyzji.

Dla wartości standardowych wyceny przyjmuje się, że właściciel podejmie decyzję i oczekuje na efekty podjętej decyzji.

MSR 38 zezwala na przyjęcie w odniesieniu do wartości niematerialnych jednego z dwóch modeli wyceny następującej po początkowym ujęciu:

• modelu opartego na cenie nabycia – po początkowym ujęciu składnik wartości niematerialnych wykazuje się w cenie nabycia lub koszcie wytworzenia pomniejszonym o umorzenie i łączną kwotę odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości;

• modelu opartego na wartości przeszacowanej – po początkowym ujęciu składnik wartości niematerialnych wykazuje się w wartości przeszacowanej odpowiadającej jego wartości godziwej na dzień przeszacowania, pomniejszonej o późniejsze umorzenie i łączną kwotę późniejszych odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości.

Dla ustalenia dalszego sposobu wyceny składników wartości niematerialnych konieczne jest ustalenie, czy okres użytkowania składnika wartości niematerialnych jest określony, czy nieokreślony, a w przypadku, gdy jest określony, jaka jest jego długość (lub liczba jednostek produkcji lub podobnych jednostek, tworząca ten okres). Na okres użytkowania składnika wartości niematerialnych mogą wpływać czynniki zarówno ekonomiczne, jak i prawne.

Określając długość okresu użytkowania składnika wartości niematerialnych, należy wziąć pod uwagę m.in.:

• oczekiwane wykorzystanie składnika aktywów przez jednostkę gospodarczą oraz to, czy składnik aktywów mógłby być wydajnie zarządzany przez inny zespół kierowniczy,

• typowe cykle produkcyjne dla danego składnika aktywów oraz powszechnie dostępne informacje na temat szacunkowych okresów użytkowania aktywów o podobnym charakterze, użytkowanych w podobny sposób,

• utratę przydatności z przyczyn natury technicznej, technologicznej, handlowej lub innej,

• stabilność branży, w której dany składnik aktywów jest wykorzystywany i zmiany popytu na produkty wytwarzane lub usługi świadczone z zastosowaniem tego składnika aktywów,

• przewidywane działania konkurentów i potencjalnych konkurentów,

• poziom późniejszych nakładów niezbędnych do uzyskania oczekiwanych przyszłych korzyści ekonomicznych ze składnika aktywów oraz możliwość i zamiar zapewnienia przez jednostkę gospodarczą takiego poziomu tych nakładów,

• okres sprawowania kontroli nad składnikiem aktywów oraz ograniczenia prawne i ograniczenia do nich podobne odnoszące się do użytkowania składnika aktywów (takie jak data wygaśnięcia odnośnej umowy leasingowej) oraz to,

• czy okres użytkowania składnika aktywów jest zależny od okresu użytkowania innych aktywów jednostki gospodarczej.

Okres użytkowania należy weryfikować w każdym okresie sprawozdawczym w celu ustalenia czy zdarzenia i okoliczności nadal potwierdzają ocenę, że okres użytkowania tego składnika aktywów jest nieokreślony.

Jeżeli z analizy wszystkich istotnych czynników wynika, że nie istnieje żadne dające się przewidzieć ograniczenie okresu, w którym można spodziewać się, że składnik aktywów będzie generował jednostce gospodarczej wpływy pieniężne netto, wówczas należy uznać, że składnik wartości niematerialnych ma nieokreślony okres użytkowania (nie oznacza to, że ten okres jest nieskończony!).

Wnioski

Zasoby niematerialne i kapitał intelektualny mogą generować znaczną część wartości przedsiębiorstwa. Wymaga to odpowiedniego zarządzania nimi – ich wartość nie przekłada się bowiem wprost na wartość analizowanego podmiotu. Stanowią one raczej potencjał wartości – opcję, która wymaga zindywidualizowanego podejścia i sukcesywnego inwestowania. Z uwagi na specyfikę zasobów niematerialnych inwestorzy i inne podmioty dokonujące wyceny przedsiębiorstwa często borykają się z problemem pozyskania informacji o tych zasobach, które umożliwiłyby zastosowanie konkretnych metod wyceny. Zasoby te zwykle nie mają odzwierciedlenia w sprawozdaniach finansowych, zatem konieczne jest publikowanie odrębnych raportów na temat kapitału intelektualnego bądź uwzględnianie tych zagadnień w sprawozdaniu z działalności (dołączanym do sprawozdania finansowego). Obecnie zarówno ciała regulacyjne, jak i inicjatywy środowiskowe, promują ideę rozszerzonych ujawnień.

W niniejszym rozdziale zaakcentowano, że do wyceny zarówno kapitału intelektualnego, jak i poszczególnych zasobów niematerialnych, mogą być stosowane analogiczne metody, jak w przypadku wyceny całych przedsiębiorstw. W zależności od celu wyceny i dostępności danych mogą to być zatem wyceny według podejścia kosztowego, rynkowego, dochodowego, uzupełniane także o wycenę potencjalnych opcji rzeczywistych. Wobec braku konsensusu co do istoty kapitału intelektualnego i pewności odniesienia korzyści ekonomicznych z posiadanych zasobów niematerialnych żadna z prezentowanych w literaturze metod nie jest pozbawiona wad. Często zatem analitycy pozo-stają przy jakościowej ocenie owych zasobów, stosując rozmaite karty wyników, bądź dokonują rozmaitych korekt i dostosowań ogólnych metod przy wycenie pojedynczych zasobów – uwzględniając ich specyfikę.
Wycena zasobów niematerialnych w najwyższym stopniu unaocznia subiektywizm wartości; dokonanie jednoznacznego jej oszacowania jest tu zatem niemożliwe. Konieczne jest zatem akcentowanie przy każdej wycenie jej celu i adresata (odbiorcy), okoliczności, w jakich została sporządzona i daty wykonania, a także przyjętych założeń i uwzględnionych ograniczeń. Warto sporządzić wycenę kilkoma metodami, a ostateczny wynik podać jako przedział wartości. Należy mieć też na względzie, że z uwagi na szczególną dużą zależność możliwości gospodarczego wykorzystania zasobów niematerialnych od warunków otoczenia wartość zasobów niematerialnych może się charakteryzować dużą zmiennością.

* Analiza DEMPE – obejmuje badanie zdolności stron transakcji do pełnienia funkcji oraz ponoszenia ryzyka związanego z rozwojem, ulepszeniem, utrzymaniem, ochroną i korzystaniem z wartości niematerialnych.

Źródła pomocnicze:

Wycena przedsiębiorstwa od teorii do praktyk, wyd. 2011 r.,
Dylematy wyceny przedsiębiorstwa, wyd. 2013 r.,

* autorzy: Marek Panfil i Andrzej Szablewski.

3. Portal PK „GOFIN”.

4. Interpretacje: KPMG.

Opracował:

Adam Pawski